Vorderingenoverzicht Rijk: één overzicht met betalingsverplichtingen dankzij de Common Ground principes

Het team van Vorderingenoverzicht Rijk kreeg een interessante opdracht toen ze werd gevraagd een dienst te ontwikkelen waarin burgers hun openstaande betalingsverplichtingen bij de overheid kunnen inzien. Vanaf de start van het project is de architectuur vormgegeven in lijn met het principe Data bij de Bron. In dit geval betekent dat, dat burgers met de app van Vorderingenoverzicht Rijk bij (nu nog) acht verschillende overheidsorganisaties data kunnen ophalen over hun financiële situatie. Omdat de data rechtstreeks uit de bron komt, wordt data nergens anders opgeslagen of verwerkt.

Ook werkt het team volledig volgens de Common Ground principes, dat het opknippen van functionaliteit in component-gebaseerde applicaties voorschrijft. In dit artikel lees je hoe deze principes het team helpen om succesvol hun doel te bereiken.

TL;DR

• Vorderingenoverzicht Rijk gebruikt het vijf-lagenmodel van Common Ground om haar ecosysteem op te knippen in herbruikbare gestandaardiseerde componenten.
• Dit zorgt ervoor dat bronorganisaties deze componenten makkelijk kunnen hergebruiken, en hun data kunnen ontsluiten naar de app.
• Gebruikersonderzoek is een belangrijke pijler binnen het project, dit zorgt dat er echt waarde voor de burger wordt gecreëerd.

Timen Olthof, Architect

Timen begon na zijn studies Filosofie en Computerwetenschappen als software engineer en werkte voor onder andere Citibank, New York Pizza, Gemeente Amsterdam, Alliander en nu Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB).

Een belangrijke stap in zijn carrière was de overstap naar Common Ground toen die informatiekundige visie nog in de kinderschoenen stond. Common Ground is een initiatief van gemeenten en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) waarin gewerkt wordt aan een toekomstbestendige architectuur. In deze fase nam hij verschillende rollen op zich:

• Kennishouder/ Adviseur Common Ground voor verschillende teams van gemeenten en leveranciers
• IT-strateeg voor Common Ground

Wat ook leuk is om te weten is dat hij aan de wieg stond van developer.overheid.nl, het mooie platform waar je dit artikel nu op leest!

Kiske de Leest, Projectleider

Kiske begon zijn carrière bij Unisource, een dochteronderneming van KPN, als projectleider in WAN-projecten. Vanuit zijn rol in de telecommunicatiehoek maakte hij de overstap naar het domein van webdevelopment. Na het invullen van verschillende rollen in dit domein besloot hij als zelfstandig ondernemer aan de slag te gaan. Hij werkte onder andere aan projecten in de (farmaceutische) zorg. Vervolgens vervulde Kiske bij VNG Realisatie de rol van projectleider bij het project De Blauwe Knop, waar een basis werd gelegd voor het huidige project Vorderingenoverzicht Rijk.

Timen Olthof (links) en Kiske de Leest (rechts)

Introductie

Tom: Kunnen jullie uitleggen waar het project Vorderingenoverzicht Rijk over gaat?

Kiske: Het Vorderingenoverzicht Rijk is ontstaan vanuit een prototype dat we eerder hadden gemaakt voor een schuldenoverzicht (project Blauwe Knop¹). Dat sloot perfect aan bij het programma "Clustering Rijksincasso", waarin meerdere publieke dienstverleners samenwerken. Bij dat programma wordt gekeken hoe we een stap naar voren kunnen maken in de manier waarop de overheid incasso's richting burgers vormgeeft. We realiseren ons dat een burger maar één afloscapaciteit heeft en dat de burger de overheid als één geheel ziet. De burger moet ook als zodanig benaderd worden - niet elke week verschillende overheidsinstanties op de stoep. Om schuldenproblematiek te voorkomen en op te lossen, heb je een overzicht nodig van waar je als burger staat. Dat is waar ons project voor zorgt.

Common Ground principes

Tom: Jullie passen de Common Ground filosofie toe in jullie project. Hoe helpt dit de bronorganisaties?

Timen: Ten eerste passen we de Nederlandse API-strategie toe. Daarin staat niet alleen hoe organisaties onderling gegevens kunnen uitwisselen, maar ook hoe burgers direct informatie kunnen opvragen bij organisaties via APIs. Wij geven invulling aan dat stukje door API's voor burgers te maken. Dit creëert een heel ander juridisch en maatschappelijk speelveld. Hierdoor worden allerlei juridische obstakels weggenomen. Op het moment dat burgers zelf om die gegevens vragen, is het een no-brainer dit te verstrekken voor bronorganisaties; dat doen ze immers ook als je een papieren brief stuurt. Bij VNG heb ik een tijd aan de standaard die nu FSC heet gewerkt. Daarmee kunnen organisaties onderling digitaal veilig zaken doen. Toen we aan dit project begonnen, was duidelijk dat voor burgers net zoiets nodig is: hoe kunnen zij veilig API's aanroepen bij organisaties? We hebben toen een soort FSC voor burgers gemaakt: Blauwe Knop Connect. Deze hebben we steeds doorontwikkeld op basis van gebruikersfeedback, en onlangs hebben we de architectuur en specificaties van deze standaard gepubliceerd, een mooie mijlpaal.

Component-gebaseerde architectuur voor hergebruik

Timen: Het tweede belangrijke principe is component-gebaseerd werken. We hebben vanaf het begin alle onderdelen die nodig zijn om het geheel te laten werken als losse componenten gebouwd. We hebben daarom heel veel kleine repositories op oss.developer.overheid.nl staan, die allemaal een klein stukje van de puzzel zijn. Die componenten hebben we als referentie-implementaties open source beschikbaar gesteld. Organisaties hebben dan de keuze: ze kunnen al onze referentie-implementaties gebruiken, maar ook kiezen om bepaalde delen zelf te bouwen of te integreren met software die ze misschien al hebben, zoals een database-systeem of een stukje UI in hun medewerkersportaal. Tussen al die componenten hebben we standaarden: OpenAPI-specificaties. Je definieert voor elk component: dit is de vraag die je kan stellen en dit is het antwoord dat eruit moet komen. Of je nu alles wilt herbouwen of stukjes wilt hergebruiken, je kunt het gewoon plug-and-play aan elkaar zetten, en elke organisatie kan hierin zijn eigen afwegingen maken, en toch de gezamenlijke standaarden ondersteunen.

Common Ground vijf-lagenmodel

Tom: In het vijf-lagenmodel heeft elke component zijn eigen verantwoordelijkheid. Liepen jullie tegen dingen aan in de praktijk bij het implementeren hiervan?

Timen: Het is inderdaad lastig om de waarde hiervan te zien bij de eerste commit. "Waarom zou ik vijf losse services maken in plaats van één?" is een vraag die ik vaak kreeg. Laat me een voorbeeld geven: je hebt een beheeromgeving (interactielaag) voor medewerkers met knoppen voor bepaalde functies, zoals het bewerken van bepaalde data of een proces in gang zetten. Die functionaliteit zit niet in de UI maar wordt via een API aangeroepen bij wat we de proceslaag noemen. Je zou kunnen zeggen: die component maakt direct verbinding met een database en schrijft het weg. Maar wij hebben in lijn met de principes van Common Ground toen gekozen: maak ook direct een aparte servicelaag, een aparte service die de data ontsluit, en daaronder een datalaag die het opslaat. In die datalaag bevindt zich veelal de database.

Flexibel inzetbare componenten voor bronhouders

Dat klinkt als overkill, zeker bij de eerste commit. Maar wat we in de praktijk zien is dat wanneer je met dat hele stapeltje functionaliteit naar een organisatie gaat, je door deze opzet de mogelijkheid biedt om te selecteren welke delen ze willen gebruiken. In onze demo-omgeving gebruiken we PostgreSQL, maar misschien heeft een organisatie al een Oracle-database die ze niet willen vervangen. Dan kunnen ze in hun Oracle-implementatie dezelfde service-interfaces implementeren, en dan werkt dat procescomponent nog steeds met een heel ander databasesysteem. Deze werkwijze betaalt zich uit in project Vorderingenoverzicht Rijk, waarin veel partijen uiteindelijk deze componenten in één of andere vorm nodig hebben. Vanuit developers-oogpunt kan het bovendien ook helpen om complexiteit te verminderen: het opsplitsen van verantwoordelijkheden in meerdere componenten voorkomt bijvoorbeeld dat je database-specifieke implementaties in je proceslogica opneemt.

• Naar de componenten in de architectuur van Vorderingenoverzicht Rijk

Diagram: de vijf-lagen architectuur van Common Ground.

Decentralisatie en bronbevraging

Kiske: Wat ik vooral heb geleerd van dit project, is dat je vanuit de principes van Common Ground heel mooie dingen kunt doen met het belang van de burger in gedachten. Aan de achterkant kun je zaken goed organiseren op basis van die principes. Aan de voorkant kun je zorgen dat je de rechtspositie van de burger in acht neemt. Het voornaamste aspect is in ons geval de rechtstreekse bronbevraging door de burger. Alle verwerking vindt plaats bij de burger en bij de bron. En verder nergens. Dat is een fraaie belofte, en je merkt dat dat voor de bronorganisaties steeds belangrijker wordt.

De 5-lagen architectuur betaalt zich uit in dit project, waarin veel partijen uiteindelijk deze componenten in één of andere vorm nodig hebben.

— Timen Olthof

Build for Failure

Timen: We ontwikkelen ook "for failure". In plaats van te zeggen dat iedereen alles up moet hebben om het geheel te laten werken, hebben we het omgedraaid: als één organisatie niet werkt, dan werken alle andere nog wel. Je hebt daardoor minder last van fouten. Als het ergens fout gaat, is het heel duidelijk waar het fout gaat. Als organisatie ben je zelf verantwoordelijk voor je eigen component en omdat je dit onafhankelijk van andere organisaties kunt doen, kun je het ook zelf weer oplossen.

Datamodel op basis van behoefte gebruiker

Timen: Het datamodel van de data die in onze app zit (wat moet je nog betalen, wanneer heb je dingen betaald, wat zijn vervaldatums, etc.) is losgekoppeld van de APIs die het verstrekken. We ontwerpen het model vanuit wat de burger nodig heeft, en niet vanuit wat er wordt opgeslagen. Het maakt ons niet zoveel uit hoe een organisatie de data in zijn interne systeem heeft staan. We kijken alleen naar wat er uit moet komen als een burger wil zien wat er betaald is en wat nog betaald moet worden. Daarbij volgen we de wet en maken we ruimte voor uitvoeringskeuzes. Ons model dwingt niet af hoe uitvoering plaatsvindt, maar enkel om daar de burger consistent over te informeren.

• Bekijk hier het "datamodel" voor de financiële data in het Vorderingenoverzicht Rijk.

Belangrijk voor de samenwerking: community-building

Tom: Jullie hebben veel bronorganisaties waarmee jullie samenwerken. Welke rituelen en processen zijn jullie met hen doorgegaan om iteratief de componenten te verbeteren?

Kiske: Een belangrijk aspect was dat we een aantal partijen hebben kunnen bewegen om samen aan de slag te gaan met realiseren, in plaats van eerst een heel traditioneel watervalproject op te zetten. CJIB is bijvoorbeeld relatief snel aan de slag gegaan met het implementeren van componenten. Door gewoon te doen en open met elkaar te communiceren over wat wel en niet werkt, kom je samen verder. We hebben een digitale samenwerkingsomgeving (bij Digilab), waardoor het makkelijk is voor partijen om laagdrempelig feedback te geven en vragen te stellen. Ons team kan dan die feedback weer gebruiken om het product, het stelsel en de standaarden verder te verbeteren.

Thema-dagen ter inpsiratie

Timen: Naast de digitale omgeving moet je ook echt een community bouwen en investeren in het activeren van iedereen. We organiseren dagen met thema's zoals tech-inspiratie of gebruiksonderzoek. We hebben ook een demo-omgeving waar we zelf alles doen wat organisaties moeten doen als ze onze standaardcomponenten hergebruiken ('eat your own dogfood'). De eerste organisatie die de componenten opstart, vindt bovendien altijd wel iets wat bij hen net anders is. Dan pakken we dat op en verbeteren we het product weer.

Bronhouders helpen elkaar onderling

Op onze evenementen houden we vaak ook een "open space", waarbij we aan de deelnemers vragen: jullie zijn hier naartoe gekomen, dus jullie hebben vast dingen waar je het over wil hebben, vragen of zorgen. Het frappante is dat je dan ziet dat er echt een community ontstaat: er ontstaat een open gesprek waar partijen ook elkaar helpen: "Wij lopen hier tegenaan", "Oh, daar hadden wij deze oplossing voor", "Heb je daar al eens naar gekeken?".

Gebruikersgerichte ontwikkeling: de burger als middelpunt van het project

Kiske: Dit is veruit het gaafste project dat ik in 25 jaar heb gedaan, omdat er zoveel dingen samenkomen. De gebruikersgerichte manier van werken, het technische innovatieve stuk, en vooral het maatschappelijke karakter - de impact die we samen hebben. De burger zit echt midden in ons project. We hebben niet voor niets een fulltime gebruikersonderzoeker aan boord die vanaf dag één op pad is om te kijken hoe we het overzicht zo kunnen maken, dat de gebruiker er ook echt iets aan heeft. Hoe doet iemand dit nu? Met welke paperassen komt iemand aanzetten als hij bij een financieel steunpunt komt? Wat zijn de stappen die iemand wil doorlopen om grip te krijgen op zijn of haar financiën? Of als je die grip (deels) hebt, hoe behoud of verstevig je die? En hoe kunnen wij iets maken wat daar zo goed mogelijk bij aansluit? We kijken niet alleen achteraf of wat we hebben gemaakt gebruikt kan worden, maar ook aan de voorkant: hoe doe je dit nu en kunnen wij iets maken wat daarbij aansluit?

Dit is veruit het gaafste project dat ik in 25 jaar heb gedaan, omdat er zoveel dingen samenkomen. De gebruikersgerichte manier van werken, het technische innovatieve stuk, en vooral het maatschappelijke karakter - de impact die we samen hebben.

— Kiske de Leest

Conclusie

Door het vijf-lagenmodel van Common Ground te gebruiken slaagt Vorderingenoverzicht Rijk er in haar ecosysteem op te knippen in kleine herbruikbare componenten. Deze componenten zijn bruikbaar voor de bronhouderogranisaties die het team mee moet krijgen om een bruikbare app voor burgers op te kunnen leveren.

Daarnaast investeert het team veel tijd en energie aan gebruikersonderzoek waardoor het goed zicht heeft op waar de doelgroep behoefte aan heeft. Dit zorgt voor een grote positieve maatschappelijke impact en daardoor geeft het veel voldoening om voor het project te werken.

Footnotes

1. De naam van het project Blauwe Knop, en ook van de standaard Blauwe Knop Connect die eruit is ontstaan, is ontleend aan een vergelijkbaar initiatief dat al meer dan 10 jaar geleden in de VS ontstond, Blue Button, waarbij mensen toegang konden krijgen tot hun eigen gegevens. ↩